Ann sonje Limàn Kazimi

Mwa sa a, Atelier Jeudi Soir lanse yon koleksyon ki rele Gwo pèsonaj nan lavi peyi Dayiti. Chak liv sa yo rakonte lavi yon moun ki make sosyete ak kilti peyi nou a. Liv yo ekri an kreyòl ak franse. Yo sitou vize timoun, men granmoun ap jwenn anpil enfòmasyon ladan yo tou. De premye liv ki parèt nan seri a se Mèt Jonas, granmèt baton an Lyonel Trouillot ekri ak Yon fi, yon gita, yon vwa ki rakonte vi Limàn Kazimi. Se Evelyne Trouillot ki ekri liv sa a. Nou byen kontan li dakò pataje kèk ide sou jan l te viv ekriti liv sa ak lektè Tande yo. 

Depi nou kòmanse reflechi sou pwojè  « Gwo pèsonaj nan lavi peyi Dayiti », youn nan premye non ki vini nan tèt mwen se Limàn Kazimi. Se poutèt sa mwen ekri liv sa a : Yon fi, yon gita, yon vwa. Se te tankou li te nan lespri m, li t ap tann okazyon pou li sòti. Se te yon fason pou mwen fè plis konesans ak atis la, ak fanm lan tou.  Mwen te sispèk li pa t ap fasil, men mwen pa t konprann li t ap pote tout fristrasyon sa yo lakay mwen.

Poukisa? Paske enfòmasyon sou gwo michan atis sa a, ki make sèn kiltirèl ayisyen an, pa anpil ditou. E pandan mwen t ap fè rechèch yo, m blije poze tèt mwen anpil kesyon. Poukisa yon atis, yon fanm ki make lavi kiltirèl peyi a pandan yon bon moman, ki kite chante ki vin senbolize Ayiti, pase nan listwa san sosyete a pa make pasaj li? Mwen fouye nan vye jounal, sou entènèt, mwen al vizite moun ki te konnen l, mwen poze yo kesyon. Plis mwen pale ak moun, plis mwen li, plis mwen tande vwa l, plis mwen wè sa mwen te konprann deja : se yon sosyete kote gen diskriminasyon, kote li difisil pou gwoup sosyal yo melanje. Nou tout ki tande l konnen Limàn Kazimi se te yon moun ki te gen yon kokenn chenn talan, men mwen vin aprann tou se te yon moun ki te gen pèsonalite l, ki te gen fyète l. Sosyete nou an, sitou epòk sa a, pat kite anpil plas  pou moun eksprime endividyalite yo.

Yon pakèt detay nan lavi Limàn Kazimi rete flou, ata dat li te fèt, dat li mouri  pa klè, ki maladi li te genyen pa klè, ki kote li te mouri pa klè. Men sa ki sèten e ki dwe fè nou reflechi tou : li mouri nan mizè, li mouri poukont li. Jan poèt Koralen di nan chante li ekri pou Limàn Kazimi a se kòmsi tout moun ki te konn antoure atis la abandone l lè afè l pa bon, lè li tonbe malad. Se pa yon sèl moun ki lage l, se sosyete a ki lage l, ki pa sipòte l. Sa pa vle di Limàn Kazimi se te yon sent, tout sa li te fè te bon, te kòrèk. Se pa jijman map pote sou vi li, m ap atire atansyon sou de pwen enpòtan.  

Premyèman, m ap di pou valè talan atis sa a te genyen, li p at dwe mouri nan kondisyon li mouri a. Malerezman anpil lòt atis ayisyen mouri nan move kondisyon tankou Limàn Kazimi. Sa montre nou pa bay atis nou yo ase valè alòske se yo ki pote peyi a anpil fwa avèk bèlte yo kreye. Dezyèman, ka Limàn Kazimi an pi grav paske se tankou sosyete a pase yon twal pou li efase lavi atis sa a, tankou li pa t enpòtan ditou. Yo kenbe chante li yo epi yo efase detay lavi li tankou li p at janm egziste.

Mwen kontan anpil pwojè sa a k ap ede timoun, jenn ak tout lòt Ayisyen ki enterese gen plis enfòmasyon sou moun, fanm kou gason, ki make istwa peyi a. Nou gen yon pwoblèm memwa nan peyi a, nou bliye fasil, lavi a tèlman di bò isit, se jounen jodi a ki la anfas nou, nou bliye yè, nou bliye avantyè, alòske si nou pa gade dèyè detanzantan nou p ap konprann ki wout pou nou fè pou nou rive pi lwen. N ap repete ak zòt, Ayiti pa remèt anyen. Gen anpil moun ki akonpli bèl bagay isit. Li lè li tan pou nou aprann ki moun yo ye, pou nou bese chapo devan yo.

Mwen remèsye moun ki te konnen Limàn Kazimi e ki te aksepte pale m de li. Mwen te konsilte tout sa mwen te ka jwenn sou entènèt, men pa t gen anpil nouvo enfòmasyon. Liv ki bay plis enfòmasyon se Mémoire de Femmes Jasmine Claude-Narcisse ekri ak kolaborasyon avèk Pierre-Richard Narcisse. Se atik sa a majorite sit sou entènèt yo reprann.

Limàn Kazimi

Yon tifi, yon ti kòmè pwovens
Ki rive Pòtoprens
Vini chache lavi
Yon tifi, san fanmi san zanmi
Yon gita anba bra l
Ak yon espwa nan vwa l
Lè l kanpe, lè l kanpe pou l chante
Wosiyòl k ap pase vin poze pou tande
Se konsa anvan 1 an pase
Bèlè kou Bwavèna se de li y ap pale.
Nan yon ti kay san limyè
Ki te nan lakou Fò Senklè
Genyen yon fi ki pwatrinè
Se la yo di l remize
Gen yon sèl moun k ap okipe l
E se pa toulejou l vini
Se de twa timoun nan vwazinay
Ki konn fè ti goutay
Pou ba li manje
San konnen se yon dènye zanmi
Se yon dènye fanmi:
Limàn Kazimi
Lè l mouri, lantèman l ap chante
Tout moun li te fè byen yo youn pa prezante
Men se te yon jounen san solèy
Syèl la t ape kriye tout nyaj yo te pran dèy
Pye lorye ki gen sou plas Sentàn
Yo pliye yo panche pou yo salye Limàn
E nan van, nan van ki t ap pase
Gen moun ki fè sèman yo tande l ap chante

                                       Jean-Claude Martineau (Koralen)

-Evelyne Trouillot

Vwayaj literè

c. Le Coin de Pierre-Génie civil

Vakans twa mwa se okazyon pou anpil moun pwofite fè yon deplase, wè yon peyizaj ki pa menm ak sa yo wè chak jou a, rankontre lòt moun, lòt kilti. Ane sa a, tout vwayaj mwen fè pandan vakans lan se anndan peyi a. Li enpòtan pou mwen pou pitit fi m pa konnen sèl Pòtoprens. M panse tout ti ayisyen ta dwe konn peyi yo, pou yo wè sa k bèl lakay yo epi tout richès ki genyen.

Se nan ide sa a, nou te vizite MUPANAH (Mize Panteyon Nasyonal Ayisyen), ki la nan Pòtoprens lan, men se premye fwa nou te deside al vizite l en famille. Gid nou an te ba nou anpil enfòmasyon sou diferan epòk istorik yo. Timoun yo te byen kontan wè epe Desalin avèk kouwòn Adelina Soulouk. Anvan nou te kite mize a, mwen te li kèk paj nan liv vizitè a. Li fè m wè jan mize a ak tout sa k ladan l yo enpòtan pou noumenm ayisyen, pou nou kapab jwenn tras konkrè istwa nou, pou nou sonje kote nou sòti ak sa nou reyalize.

rantre Fò Jak
C. Rémy

Pitit mwen potko gen 2 mwa premye fwa m te mennen l Fò Jak. Kòm mwen sispèk li ka pa sonje premye vizit sa a, nou te tounen ankò ane sa a. Fò a deteryorye anpil. Gen kèk kanon ki la toujou, men fò a merite yo fè anpil travay ladan l. M sonje lè m te lekòl, direksyon an te konn òganize vizit Fò Jak. M pa konn si sa fèt toujou. Men sòti sa yo gen tout enpòtans yo pou timoun yo kapab apresye istwa peyi a kòm yon bagay ki te egziste tout bon, pa sèlman yon seri pawòl ki ekri nan liv. 

Pandan vakans yo, nou te ale Jakmèl tou. Jakmèl gen repitasyon tankou youn nan vil kiltirèl ki pi enpòtan nan peyi a. Lè nou te ale a, se pat epòk kanaval, ni nou pat vizite atelye atizana. Men apresye anbyans vil la sèlman, wè yon seri kay ki la depi lontan te kont -- san n pa bliye benyen nan lanmè! Epi depi m al Jakmèl, mwen sonje Hadriana dans tous mes rêves. Se kòm si mwen wè wout machin lan te fè ak Germaine Villaret-Joyeuse… Fwa sa a, se premye fwa mwen te remake nou pase devan Tonm Gato pou n rive Jakmèl. M poko ka rive konnen kote non sa a soti, men ni Syto Cavé, ni Georges Castera ekri tèks sou ti kote sa a.

 E. Ménard

Mwen te toujou tande moun di se Grandans ki pi bèl nan tout depatman Ayiti yo, men tande ak wè se de. Ane sa a se premye fwa m vizite Jeremi ak kèk lòt kote nan Grandans ak Sid la tankou Kanperen, Dam Mari, Ans Deno… M kapab di vre pou sa mwen konnen nan peyi a (m poko fin wè tout kote!), se Grandans lan ki pi bèl vre. 
Pandan mwa jiyè a, mwen te li dènye liv Kettly Mars la : Aux frontières de la soif. Nan liv sa a, pèsonaj yo soti 
Pòtoprens pou rive Zabriko. Mwen te kontan kapab suiv menm wout ak pèsonaj yo. Jean-Claude Fignolé parèt nan liv la. Konsatou, lè nou rive Zabriko, nou menm tou nou te wè Jean-Claude.

Se yon bagay mwen toujou renmen, pou mwen li liv kote istwa a ap dewoule yon kote mwen konnen. Lè m tap prepare doktora m, m te li plizyè liv Henri Lopes. Yo te fè yon gwo enpresyon sou mwen epi banm anvi konnen peyi li : Kongo Brazavil. M espere yon jou m a rive fè vwayaj sa a. Antouka, lè m rive Jeremi, mwen sonje Les Chemins de Loco-Miroir; map imajine kote Violaine te rete, kote Alexandre te abite, ki kote yo te konn rankontre. M si prochenn fwa m li liv sa a, map li l yon lòt jan. Konsatou, se apre vwayaj sa a, mwen li de liv Syto Cavé: Une rose rouge entre les doigts et Qui d’un soir. Jeremi ak tout Grandans lan travèse tèks yo. M gen enpresyon si m te li yo anvan m te fè vwayaj sa a, mwen pa tap rive byen sezi tout sa tèks yo ap di. Gen imaj mwen pa tap ka wè byen. Map tou pwofite di pou fanatik Alan Cavé yo, si nou renmen chante « J’ai besoin de toi » a, nou met chèche li « Chanson » Syto Cavé a:

                                               ...
                     Je t'aime à faire braire la ville
                     Dans son décor d'acier et de béton
                     En lettres capitales je gueule ton nom
                     Sur ce brouillon d'asphalte
                    Jusqu'au python du quai
                     Et la mer à mes pieds bouillonne
                     Puis se fige comme du papier mâché
                    Je suis un vieux rocher
                    Que la mer a sculpté à la mémoire d'un grand désastre
                    Je suis la plus belle catastrophe qu'ait inventée l'amour
                                                       ...

Vwayaj mwen fè pandan vakans lan te pemèt mwen aprann anpil bagay sou istwa peyi a. Pa egzanp, mwen pa t janm konn enpòtans Bomon nan endistri kafe a. Youn nan pi bèl moman m panse pandan ete a se chita sou yon galri Bomon ap bwè kafe. Men vwayaj la se te sitou yon fason tou pou mwen kontinye ekri istwa Ayiti pa m lan. Nou chak gen youn. Nou ka fè l pi rich si nou chèche alimante l. Nan ane 1998, Cultura te soti yon nimewo spesyal ki rele Voyage à l’intérieur de nous-mêmes kote plizyè ekriven te gen pou kreye yon tèks apre yon vwayaj yo fè anndan peyi a. An 2009, Asosyasyon Etonan Vwayajè Ayiti a pibliye yon atlas literè ki rele Haïti par monts et par mots. Ladan l plizyè otè ekri sou diferan kote nan peyi a : yon vil, yon katye, yon kay. Si m te konn ekri, tèks pa m lan, m tap fè l sou Jeremi. 

Mwen remesye C. Rémy ak E. Trouillot, ki pèmèt mwen sèvi ak foto yo pran pandan vwayaj nou yo ak R. Legagneur ki te òganize vwayaj Jeremi a. 

NM